Türkiye İş Bankası, Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk ulusal bankası olarak bilinir. Ancak, bankanın kuruluş süreci ve geçmişi, pek çok ilginç detayla doludur. Bu yazıda, İş Bankası'nın kökenlerine, İtibar-ı Milli Bankası ile olan ilişkisine, Malta sürgünlerinin rolüne ve bankanın günümüzdeki yapısına yakından bakacağız.
İtibar-ı Milli Bankası ve İş Bankası İlişkisi
İş Bankası'nın tarihini anlamak için, İtibar-ı Milli Bankası'na bakmak gerekir. İtibar-ı Milli Bankası, 1917 yılında İttihat ve Terakki Cemiyeti öncülüğünde kurulmuştur. Amacı, Osmanlı ekonomisini yabancı sermayenin etkisinden kurtarmak ve yerli sermayeyi desteklemekti. Ancak, Osmanlı'nın 1. Dünya Savaşı'ndan yenik çıkması ve İttihat ve Terakki'nin dağılmasıyla bankanın faaliyetleri aksamıştır. 1927'de bankanın Anadolu'daki bazı varlıkları Türkiye İş Bankası'na devredilmiştir.
İtibar-ı Milli Bankası'nın kurucuları arasında Talat Paşa, Cemal Paşa ve Mehmed Cavid Bey gibi önemli isimler bulunmaktadır. Bankanın kurucuları ve yöneticileri, daha sonra Malta'ya sürgün edilmiştir. Mustafa Kemal Atatürk, sürgündeki bu kişilerin geri dönüşünü sağlamış ve bankadaki hisselerinin İş Bankası'na devri konusunda yardımcı olmuştur.
Malta Sürgünlerinin İş Bankası'ndaki Rolü
Malta sürgünü, 1919-1921 yılları arasında Osmanlı'nın önde gelen isimlerini kapsamıştır. Sürgünden dönen bazı isimler, kendi aile sermayelerini birleştirerek Afyon Terakki Bankası'nı kurmuşlardır. Bu bankanın İş Bankası ile de dolaylı bir ilişkisi bulunmaktadır. Mustafa Kemal, bu bankanın kamudan zimmetlerine geçirdikleri paralarla sermaye artırımına gittikleri iddiasıyla bankaya el koymuş ve elde edilen para ve emlakı İş Bankası'na aktarmıştır.
Malta sürgünleri ve İtibar-ı Milli Bankası'nın yöneticileri arasında yer alan önemli isimlerden bazıları:
- Mehmed Cavid Bey: Maliye Nazırı ve Osmanlı ekonomisinin önemli isimlerinden.
- Doktor Nazım Bey: İttihat ve Terakki'nin lider kadrosundan.
- Kara Kemal Bey: Milli ekonomi fikrinin önemli savunucularından.
İş Bankası'nın Günümüzdeki Yapısı
İş Bankası, 26 Ağustos 1924'te 250.000 lirası ödenmiş 1 milyon lira sermaye ile kurulmuştur. Kısa sürede sermayesinin tamamı karşılanmıştır. Bankanın dış kredi kaynakları ve içeride kimlere hangi şartlarla kaynak aktarıldığı gibi konular hala araştırılmaya değerdir. İş Bankası, şeker, cam, dokuma gibi çeşitli sektörlerde yer almış ve birçok şirkette iştirakleri bulunmaktadır.
Bugün, İş Bankası'nın sermaye yapısı şu şekildedir:
- Türkiye İş Bankası AŞ Mensupları Munzam Sosyal Güvenlik ve Yardımlaşma Sandığı Vakfı: %37,26
- Halka açık pay: %34,65
- Mustafa Kemal’in üzerindeki hisseler (Cumhuriyet Halk Partisi): %28,09
İş Bankası, finans, cam, enerji, telekomünikasyon gibi çeşitli sektörlerde faaliyet gösteren birçok şirkette doğrudan veya dolaylı iştiraklere sahiptir. Bankanın iştirakleri arasında Anadolu Anonim Türk Sigorta Şirketi, Anadolu Hayat Emeklilik A.Ş., İş Yatırım Menkul Değerler A.Ş. ve Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş. gibi önemli şirketler bulunmaktadır.
İş Bankası'nın kuruluş süreci ve geçmişi, Türkiye Cumhuriyeti'nin ekonomik ve siyasi tarihiyle iç içedir. İtibar-ı Milli Bankası, Malta sürgünleri ve Cumhuriyet'in ilk yıllarındaki ekonomik politikalar, İş Bankası'nın bugünkü konumuna gelmesinde önemli rol oynamıştır. Bankanın dış kredi kaynakları, içeride kimlere hangi şartlarla kaynak aktarıldığı ve iştiraklerinin detaylı bir şekilde incelenmesi, İş Bankası gerçeğinin tam olarak ortaya çıkartılması için önemlidir.
